ŚMIERĆ STEFANA BATOREGO W UJĘCIU DWÓCH, RÓŻNYCH KONCEPCJI HISTORII

Praca ponoć bardzo dobra [Oceniona na 5.5, Pochwalę się, A co!], wobec czego zapraszam do czytania i ewentualnych refleksji:

PRACA ZALICZENIOWA Z KONWERSATORIUM – 'FILOZOFIA HISTORII'

I. Śmierć Stefana Batorego – Zrelacjonowanie wydarzenia.

Każdy kto uważa się za Polaka, wie (a przynajmniej powinien wiedzieć) kim był Stefan Batory. Był to bowiem nie - zwyczajny Stefan, lecz, w latach 1571-1586, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podlaski, inflancki, a także książę siedmiogrodzki. Król ten zaskarbił sobie serca polskiego ludu, takimi dokonaniami jak podporządkowaniem Gdańska Rzeczypospolitej czy pokonaniem Iwana Groźnego w wojnie o Inflanty.

Nic więc dziwnego, że na wieść o jego śmierci, wielu Polaków zaczęło szukać przyczyn zgonu, tworząc przy tym rozmaite teorie na temat okoliczności, jakie temu towarzyszyły.

Nie ulega wątpliwości, że król Stefan Batory ostatnie dni życia spędził w Grodnie, oddając się w całości swemu ulubionemu zajęciu, jakim było polowanie. Historycy są zgodni, co do faktu, iż (biorąc pod uwagę, min. jego nie młody już wiek) król od dłuższego czasu zmagał się z uciążliwymi dolegliwościami. Nie są jednak zgodni co do przebiegu choroby i samej śmierci Stefana. Różni badacze, powołują się na różne źródła [Zachowało się bowiem z tamtego okresu, kilka opisów ostatnich dni króla, sporządzonych min. przez jego nadwornych lekarzy, lecz w każdym z nich są małe rozbieżności]. Badacz przyczyn jego śmierci, Lekarz Herman Zdzisław Scheuring, w swojej książce nt. zgonu Stefana Batorego, przedstawia 3 'historie' choroby króla, które wskazują na jego OTRUCIE. Jedna z nich mówi, że w dniach 4-6 grudnia król po polowaniu doznał 2-krotnego kłucia w płucach, po czym, 7go, w nocy, doznał nagłego ataku, połączonego z drgawkami i utratą przytomności, podczas którego zranił się w nogę. Następnie atak się powtórzył się 9go i 10go grudnia, przy czym 10go, po interwencji medyków, powróciła mu przytomność wcześniej aniżeli poprzednim razem i nie dręczyły go już duszności. Ale nadal jego mocz był nienaturalnie ciemny, z powodu zażywania lekarstw. Około pólnocy 11go król miał kolejny napad, a jego mocz nadal pozostawał nienaturalnie ciemny. 12go grudnia, po śniadaniu, król położył się ze zmąconym wzrokiem, „godzinę przed wieczorem nastapił jeden atak, po którym nastapiła duszność i nim ona ustapiła, nastapił drugi atak, bardzo silny, w którym król życie zakończył”¹.

Z nieco innej perspektywy ostatnie dni króla przedstawione zostały w medycznej pracy zbiorowej pt. Wielotorbielowate zwyrodnienie – Rys historyczny, w którym autorzy, sugerując się innymi zachowanymi opisami, wskazują, iż w dniach 4-6 grudnia doznał po polowaniu ukłucia w płucach i pierwszy atak drgawkowy, 8go grudnia lekarze królewscy spierali się o podanie królowi wina, a król miał kolejny napad drgawkowy, który 9go został rozpoznany przez jednego z lekarzy jako epilepsja. Dnia 11go grudnia, jeden z lekarzy zanotował wstrzymanie moczu, 12go zaś, nastąpiły 2 kolejne ataki i śmierć króla. Autorzy powołują się dodatkowo na zeznania świadka [Choć przyznają iż autentyczność tych zeznań nie jest w 100 % udowodniona] z sekcji jego zwłok, który twierdził, iż: „Wszystkie viscera zdrowiutkie, wątroba także […] Nerki nadzwyczaj jako wołowe były, tj. garkowate, a nie gładkie, a w człowieku nerki są jak skopie”², co było wedle nich dowodem na to, iż król miał NIEWYDOLNOŚĆ NEREK.

Jeszcze inny badacz śmierci Batorego, Jerzy Besala, zgadza się z poprzednikami w kwestii drgawek, ukłuć w płucach oraz postepującej jego choroby, lecz sam daleki jest od wystawienia jednoznacznej diagnozy [właśnie przez wzgląd na rozbieżność opisów zachowanych z tamtych czasów]. Napomina również o tym, że niegdyś za przyczynę zgonu króla przyjmowano także syfilis, lecz, jak sam przyznaje: „Po wiekach ostały się trzy wersje przyczyny zgonu Stefana Batorego. Atak serca, otrucie lub uremia”³.

II. Wykładnia śmierci króla Stefana Batorego w kontekście Klasycznej Koncepcji Historii.

1. PRZESŁANKI EPISTEOLOGICZNE

Klasyczna koncepcja prawdy została sformułowana przez Arystotelesa i zakłada, iż prawdą jest uzgodnienie dwóch porządków: porządku myśli oraz porządku rzeczy, która jest tej myśli przedmiotem. Prawda jest skutkiem poznawczego uzgodnienia się intelektu z rzeczą. Aby więc pokazać jak naprawdę wyglądała śmierć Stefana Batorego należy, w pierwszej kolejności, zwrócić uwagę na „fakt innego sposobu bytowania rzeczy, a innego sposobu ich poznawania”⁴. Podstawową przesłanką będzie z pewnością fakt, iż Stefan Batory umarł (co nie ulega wątpliwości). Z pewnością umarł w Grodnie. Przesłanką wynikającą z epistemologicznego (poznawczego) realizmu będzie także fakt, iż śmierć króla związana była z objawami takimi jak drgawki, czy utrata przytomności. Fakty te wynikają chociażby z zachowanej pamięci indywidualnej (min. zapisów świadków sekcji zwłok, zapisków królewskich lekarzy, etc.), co jest wystarczające aby uznać je za przesłanki epistemologiczne.

2. PRZESŁANKI METAFIZYCZNE

W wydarzeniu jakim jest śmierć Króla Stefana Batorego zachowana została realność zwiazków przyczynowo skutkowych – opisowi jego śmierci towarzyszy zbiór obiektywnych faktow, oraz powiązanych z nim przyczyn i skutków. Przesłanką metafizyczną będą chociażby dolegliwości króla Stefana, fakt nie dający się podważyć, ze względu na zachowane dokładne opisy jego ostatnich dni. Bezpośrednią przyczyną śmierci był niewątpliwie atak oraz zatrzymanie oddechu, co wynikało z nasilajacych się podobnych dolegliwości w jego ostatnich dniach życia.

Fakt jakim był jego pogarszający się stan zdrowia, w myśl realizmu metafizycznego, był wystarczający żeby określić go jako przyczynę jego zgonu.

3. PRZESŁANKI METODOLOGICZNE

Wedle klasycznej koncepcji historii, w której myśl jest zgodna z rzeczywistością, relacjonujemy coś takim jakim jest, bowiem prawda musi być obiektywna, niezależna od nas. Sposób uzasadniania śmierci Stefana Batorego jest oparty o obiektywne fakty. Fakt, iż próbowano dociec przyczyny zgonu, poprzez badanie objawów choroby Stefana jest wystarczający aby określić status języka jako obiektywny. Nie było potrzeby manipulacji językiem, np. ze względu na poprawność polityczną, a przeprowadzona przez badaczy charakterystyka jest dokładna i uwzględnia szczegóły.

III. Prezentacja wydarzenia jakim była śmierć króla Stefana Batorego w kontekście powyżej przyjętych przesłanek i zastosowanie ich w wykładni tegoż wydarzenia.

Stefan Batory to król Polski, którego śmierć wywołała nie lada zamieszanie wśród nadwornych kompanów i całego ludu. Trzymając się zasad narzuconych przez Klasyczną Koncepcję Historii, można z czystym sumieniem wskazać iż owa śmierć jest obiektywnym faktem. Jest ona całkowicie zgodna z rzeczywistością i niezależna od nas, o czym świadczą chociażby zachowane źródła materialne.

Po dogłębnej analizie źródeł oraz tekstów na temat jego śmierci za obiektywne uznać należy takie objawy choroby króla, jak drgawki, utrata przytomności, czy dziwny kolor moczu. Również pewna jet data jego śmierci oraz miejsce, w którym fakt ten się dokonał.

Jednakże w zachowanych opisach z jego ostatnich dni życia występują nieduże nieścisłości, które wprawdzie nie przeczą sobie całkowicie, lecz są wystarczającą podstawą aby uznać, iż jeszcze nie została poznana prawda na temat dokładnego przebiegu choroby. Wobec Klasycznej Koncepcji Historii, zgodzić trzeba się z faktem iż przyczyna śmierci Stefana Batorego, ze względu na rozbieżności w źródłach nie jest do końca znana. Dlatego też, wydaje mi się nietrafnym przyjęcie za Hermanem Scheuringiem, iż objawy choroby, jakie wykazywał Stefan Batory w swych ostatnich dniach życia wskazują jednoznacznie na jego otrucie. Nie mogę także, [przyp. Wobec Klasycznej Koncepcji Historii] zgodzić się z autorami tekstu, pt. Wielotorbielowate Zwyrodnienie Nerek – Rys Historyczny, którzy analizując źródła pod kątem znalezienia niewydolności nerek, doszukali się ich jako przyczyny sprawczej zgonu Stefana Batorego.

Wydaje mi się, iż w kontekście przyjętej powyżej koncepcji, najlepszą pracą dotyczącą przebiegu śmierci Stefana Batorego jest dzieło Jerzego Besala, który zachowuje największą, ze wszystkich podanych powyżej autorów, obiektywność języka oraz obiektywność faktów, stwierdzając iż wobec dostępnych źródeł dotyczących śmierci Stefana Batorego, przyjmuje się kilka przyczyn zgonu. On są jednak nie pisze, która z tych przyczyn jest najbardziej prawdopodobna, ze względu na przyjęty, obiektywny sposób wyjaśniania.

Prezentując śmierć Stefana Batorego, w kontekście przesłanek Klasycznej Koncepcji Historii, i stosując owe przesłanki w dokonanej powyżej wykładni mogę rozpocząć od tego, iż nie ulega wątpliwości, że swoje ostatnie dni życia Stefan Batory spędził w Grodnie, oddając się w całości swemu ulubionemu zajęciu, jakim było polowanie , na co wskazują źródła i z czym zgodni są historycy. Zauważyć mogę realność związków przyczynowo-skutkowych, bowiem każdy z historyków analizujacych źródła, zgodny jest iż niemłodego już Stefana Batorego męczyły pogarszające się dolegliwości już na jakiś czas przed jego śmiercią.

Trzymając się obiektywnego sposobu wyjaśniania, mogę z czystym sumieniem dodać, iż czas, w jakim pojawiły się najważniejsze objawy choroby to okres od 4 do 12 grudnia 1986 roku. Język, w jakim zostały sporządzone przez badaczy opisy tych ostatnich dni życia Stefana Batorego, jest oparty o rzetelne fakty i wolny jest od np. narzuconej poprawności politycznej, co przemawia za jego obiektywnością.

Nie można jednoznacznie orzec ile napadów drgawek miał w tym czasie król, ani z jaką częstotliwością występowały, ze względu na różnice w opisach stanów drgawkowych króla przez lekarzy nadwornych. Nie można także, przy obecnej ilości zebranych źródeł orzec jednoznacznie orzec kiedy nastąpił pierwszy atak drgawkowy króla. Trzymając się jednak zasad Klasycznej Prawdy, nie można zaprzeczyć, iż jednym z objawów choroby króla były właśnie drgawki.

Nie można również jednoznacznie określić czy u króla nastąpiło zatrzymanie moczu, ponieważ nie jest to potwierdzona we wszystkich źródłach informacja. Nie można dodatkowo okreslić kiedy po raz pierwszy wystąpiła ziana kolorytu moczu Stefana Batorego. Aby jednak zachować zgodność myśli z rzeczywistością, należy za fakt uznać, iż w ostatnim okresie życia, Stefan Batory miał pewne problemy z moczem.

Zachowując obiektywny sposób uzasadniania należy wspomnieć o źródle z tamtego okresu, jakim jest zeznanie świadka obecnego przy sekcji zwlok króla Stefana. Należy jednak zaznaczyć iż źródło to nie jest pewne, wobec czego nie należy brać za obiektywne opisów, jakie zostały w nim użyte, do czasu, aż obiektywnie nie będzie pewnym czy źródło to jest autentyczne, czy też nie.

Prawda historyczna istnieje niezależnie od nas, obiektywnie, zaś dzieje są treścią poznania historycznego. „Dzięki samoświadomości, którą dany badacz [filozof] zdobywa, poznając dzieje jakiegoś problemu, staje się on bliższy jego rozwiązaniu, oraz może uniknąc tych błędów, które już wykryto, dzięki dokonywanym w minionym czasie badaniom”. Właśnie dlatego obiektywnym faktem jest to, iż król Stefan Batory umarł, a do im większej ilości źródeł uda nam się dotrzeć, im więcej faktów uda nam się ustalić, tym łatwiejsze stanie się ustalenie jednej i nieobalalnej przyczyny jego śmierci, której – jak do tej pory – nie udało się ustalić.

IV. Wykładnia śmierci króla Stefana Batorego w kontekście NIE-Klasycznej Koncepcji Historii – POSTMODERNISTYCZNEJ.

I. PRZESŁANKI EPISTEMOLOGICZNE

Postmodernizm odwołuje się do końca historii i czasu wielkich narracji. Właśnie dlatego, jeden z jego przedstawicieli, J. Topolski przyjmuje wielość prawd historycznych, co związane jest ze stanowiskiem zwanym konstrukcjonizmem, „w myśl którego obraz rzeczywistości opisywany przez badacza[(tu: historyka] jest jego własną konstrukcją, autonomiczną względem minionej rzeczywistości”⁵. Tak też , w myśl tej koncepcji, poznawalność rzeczywistości, jaką była śmierć Stefana Batorego, zależeć będzie od badacza, który będzie chciał ją poznać. Przesłanka jaką jest wielość interpretacji przyczyn śmierci króla będzie wystarczająca aby uznać wielość przyczyn śmierci za prawdy historyczne [tzw. wielość prawd historycznych].

II. PRZESŁANKI METAFIZYCZNE

Podążając tropem wielości narracji, a także braku, jak twierdzą postmoderniści, dostępu do przeszłości, można uznać za przesłanki metafizyczne odmienne skutki pogłębiających się dolegliwości króla, na jakie wskazywali poszczególni autorzy diagnoz. W każdym wypadku, każdy z badaczy, starając się zachować realność związków przyczynowo-skutkowych, lecz przyjmując jedynie te związki, które bardziej danemu odpowiadają, stawia inną diagnozę.

Wobec powyższego, fakt jakim był pogarszający się stan zdrowia Stefana Batorego, w myśl postmodernistycznej koncepcji historii, jest wystarczający aby przyjąć [wedle uznania! Ot co!] jedną z przyczyn zgonu [lub wszystkie naraz! Po co się ograniczać! ;], podaną przez badaczy.

III. PRZESŁANKI METODOLOGICZNE

Jak pisał Topolski: „Można powiedzieć, że historyk obserwuje zewnętrzny świat za pośrednictwem źródeł […] z całym bagażem interpretacji, co sprawia, że w efekcie owo obserwowanie jest zarazem świata obserwowanego konstruowaniem”⁶. Prawda historyczna nie zależy od obiektywnych wydarzeń, lecz od kreacji [kreacjonistycznej konstrukcji] danych wydarzeń. Dlatego też sposób uzasadniania śmierci Batorego przez badaczy zależy od ich interpretacji i przyjętej weryfikacji twierdzeń [każdy weryfikuje je na swój sposób, odwołując się do źródeł, które bardziej mu odpowiadają]. W tzw. 'nowej retoryce' postmodernizmu, najważniejsza jest perswazyjna retoryka – technika, która zastępuje logiczną argumentację na rzecz opisu najnajmocniej działającego na wyobraźnię. Prawda historyczna jest więc relatywna, a zatem przesłanką metodologiczną koncepcji postmodernistycznej historii, jest fakt iż zauważenie tych samych objawów choroby u króla, skutkuje w przypadku każdego badacza, postawieniem innej diagnozy.

IV. Prezentacja wydarzenia jakim była śmierć króla Stefana Batorego w kontekście powyżej przyjętych przesłanek i zastosowanie ich w wykładni tegoż wydarzenia.

Stefan Batory to król Polski, którego śmierć wywołała nie lada zamieszanie wśród nadwornych kompanów i całego ludu. Jednak wedle zasad Postmodernistycznej Koncepcji Historii mogę również przyjąć, iż jego śmierć nie wywołała żadnych reakcji wśród jego nadwornych kompanów i całego ludu. Bowiem J. Topolski w swym dzieje nt. 'rozumienia historii' napisał, że „Historyk, konstruujac narrację, stawia w nich źródłom pytania i znajduje na nie odpowiedzi lub nie”⁷.

Wobec końca historii i okresu nastania wielkich narracji, głoszonych przez zwolenników Postmodernistycznej Koncepcji Historii, można uznać każdą z przyczyn śmierci króla Stefana Batorego za prawdę historyczną [w zależności od nastroju ;].

Wedle Hermana Scheuringa przyczyną śmierci króla Stefana było otrucie. Kierując się podanymi przez niego przykładami źródeł można się z nim zgodzić. Mimo rozbieżności z niektórymi, innymi zachowanymi źródłami, te przytoczone przez powyższego badacza można, w myśl Koncepcji Postmodernistycznej Historii, uznać otrucie jako przyczynę śmierci Stefana Batorego za fakt.

Także niewydolność nerek jako przyczynę zgonu króla Stefana Batorego można uznać za fakt, kierując się Postmodernistyczną Koncepcją Prawdy, tak jak zrobili to lekarze, którzy stworzyli dzieło dotyczące niewydolności nerek. Zredukowali oni [jak prawdziwi postmoderniści!;] obiektywność do fragmentarycznego przedstawienia faktu, przez pryzmat przeżywającego tego faktu, jednostkowego podmiotu.

W myśl postmodernizmu można także zgodzić się za Jerzym Besalem iż obecnie uznaje się kilka, głównych przyczyn śmierci króla Stefana Batorego. Fakt jakim był pogarszający się stan zdrowia króla wskazywał na to, iż przyczyna jego śmierci mogło być zarówno otrucie czy niewydolność nerek, jak również atak serca czy syfilis.

Prezentując śmierć Stefana Batorego w kontekście Postmodernistycznej Koncepcji Historii i stosując owe przesłanki w dokonanej powyżej wykładni mogę rozpocząć od tego, iż w trzech, streszczonych przeze mnie, narracjach przebiegu śmierci Stefana Batorego, widać takie fakty jak jego pobyt w Grodnie w ostatnich dniach życia i częste udawanie się na polowania.

Realność związków przyczynowo-skutkowych zależy od przyjętego przez danego badacza biegu wydarzeń, bo realność wydarzeń to autonomiczna konstrukcja sporzadzona przez badacza [przyp. Konstruktywizm]. Tak też, przyjmując za Scheuringiem, którego najlżejszy styl pisarski bardziej mi odpowiada, za fakt mogę uznać duszności i kłucie w sercu Batorego, w dniu 4 grudnia, podczas polowania.

Trzymając się narracyjnego sposobu wyjaśniania, postanawiam w dalszej części wykładni, przyjąć wersję badaczy, którzy za przyczynę śmierci Stefana Batorego uznają niewydolnośc nerek, tzn. za fakt uznać spór lekarzy o podanie królowi wina, gdyż w moim mniemaniu jest to pełna napięcia scena, która z pewnością ma bardzo przekonująca retorykę.

W myśl postmodernistycznej koncepcji historii mogę z czystym sumieniem przyjąć za fakt, również zachowane zeznanie świadka autopsji króla Stefana Batorego, gdyż dzieje i historia są niczym innym anizeli moją wybujałą kreacją i wytwarzaniem przeszłości. Tak też wystarczy przedstawić [skonstruować] świadka w odpowiedni sposób [jako autentycznego], tak by retorycznymi zabiegami przekonać o jego autentyczności innych, i to wystarczy, aby jego zeznanie uznać za prawdę historyczną.

Postmoderniści przyjmują, że istnieje wielość prawd historycznych, toteż zarówno śmierć poprzez otrucie, jak i smierć z powodu niewydolności nerek mogą być ze soba kompatybilne. To od historyka – twórcy wielkich narracji oraz interpretacji – zależy czy uzna te dwie przyczyny za istniejące obok siebie, niewykluczające się i nie stojące ze sobą w sprzeczności fakty, czy też nie.

Prawda historyczna nie istnieje niezależnie od nas, jest ona subiektywna i zależy od narracji lub też interpretacji subiektywnego badacza. Nie ma dostępu do przeszłości, toteż badacz-kreator, interpretując dane źródła, za pomocą 'nowej retoryki', sam wytwarza prawdę historyczną [konstruuje dzieje]. Uzgodnienie sądu nt. poznawanej rzeczywistości z samą rzeczywistością jest niemożliwe, dlatego też, Postmodernistyczna Koncepcja Historii zakłada wielość prawd historycznych. Wobec powyższego, w myśl tej koncepcji można za fakt przyjąć zarówno śmierć króla Stefana Batorego z powodu otrucia, jak i jego zgon z powodu niewydolności nerek czy też ataku serca. Co więcej, idąc tropem postodernistów można za fakt przyjąć każdą z tych przyczyn, niezależnie od obiektywnych danych, zawartych w źródłach.

V. PRZYPISY:

1.Scheuring Herman Zdzisław, Czy królobójstwo. Krytyczne studium o śmierci Stefana Wielkiego Batorego, Wydawnictwa Towarzystwa imienia Romana Dmowskiego nr 2, Londyn 1964, s. 212.

2Wanic-Kossowska Maria, Kobielski Mikołaj, Pawliczak Elżbieta, Kozioł Lidia, Wielotorbielowate zwyrodnienie nerek – Rys Historyczny [W:] 80, 3, 230-235, Nowiny Lekarskie, 2011, s. 232.

3Besala Jerzy, Stefan Batory, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992, s. 480.

4Hasło: PRAWDA [W:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/, Lublin 2010.

5Paź Bogusław, Prawda Historyczna, a Prawda Polityczna w badaniach naukowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. .37.

6Topolski Jerzy, Jak się pisze i rozumie Historię, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, 315.

7Ibidem, s. 316.

V. BIBLIOGRAFIA

I. Literatura

• Paź Bogusław, Prawda Historyczna, a Prawda Polityczna w badaniach naukowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011.
• Scheuring Herman Zdzisław, Czy królobójstwo. Krytyczne studium o śmierci Stefana Wielkiego Batorego, Wydawnictwa Towarzystwa imienia Romana Dmowskiego nr 2, Londyn 1964.
• Besala Jerzy, Stefan Batory, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
• Wanic-Kossowska Maria, Kobielski Mikołaj, Pawliczak Elżbieta, Kozioł Lidia, Wielotorbielowate zwyrodnienie nerek – Rys Historyczny [W:] 80, 3, 230-235, Nowiny Lekarskie, 2011.
• Topolski Jerzy, Jak się pisze i rozumie Historię, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008.

II. Słowniki i Encyklopedie

• Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/, Lublin 2010.

III. Źródła internetowe

• http://mojhistorycznyblog.blog.pl/2013/04/05/tajemnicza-smierc-stefana-batorego-czy-zostal-otruty/.
• http://katedra.uksw.edu.pl/posiedzenia/19pos.htm.
• http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/prawda.pdf.
• http://peregrin-tuk.blog.onet.pl/2010/01/20/stefan-batory-przyczyny-smierci-diagnoza-w-toku/.
• http://www.ptta.pl/pef/pdf/r/realizmp.pdf.
• http://www.ptta.pl/pef/pdf/h/historyzm.pdf.
• http://wpolityce.pl/polityka/130095-pamiec-i-tozsamosc-to-dzieki-historii-mozemy-korzystac-z-dziedzictwa-doswiadczen-minionych-pokolen.
• http://www.nowinylekarskie.ump.edu.pl/uploads/2011/3/230_3_80_2011.pdf.