PRACA ZALICZENIOWA - GŁÓWNE STANOWISKA ONTOLOGICZNE

Praca zaliczeniowa z Filozofii dla Znajomej - Od tak, żeby nie wypaść z wprawy i cieszyć się kolejnym z serii, darmowym Whiskaczem ;]

''SPÓR O NATURĘ I ISTOTĘ BYTU W ONTOLOGII, GŁÓWNE STANOWISKA I KIERUNKI MYŚLOWE''

SPIS TREŚCI:

I. Wstęp

II. Rozwinięcie

1. Ontologia – Historia pojęcia

2. Spór o substancję świata – aspekt genetyczny

3. Spór o substancję świata – aspekt aktualny

4. Spór o uniwersalia

5. Zjawisko i istota rzeczy

6. Stałość i zmienność

III. Zakończenie [Wnioski]

I. Wstęp

Ontologia jest złożeniem dwóch greckich słów „to on” - byt oraz „logos” - rozum, słowo, nauka. Jest zatem nauką o bycie, filozofią świata próbującą odpowiedzieć na pytania o to co jest, o to co istnieje. Dlatego też uważam, że jest to najważniejszy i najcenniejszy dział filozofii, ponieważ ukazuje najbardziej pierwotne i podstawowe pytania, z którymi zmaga się człowiek niezależnie od czasów, w których żyje. Od dziecka bowiem zastanawiałam się co warunkuje dane obiekty w świecie, czy też dlaczego otaczająca mnie rzeczywistość wygląda tak, a nie inaczej. Arystoteles słusznie zauważył, iż filozofia swój początek wzięła ze zdziwienia nad światem oraz tym czego doświadczamy jako istoty rozumne, dlatego też moja praca nosić będzie tytuł: „Spór o naturę i istotę bytu w ontologii, główne stanowiska i kierunki myślowe”. W ponizszych rozważaniach postaram się ukazać wiodące stanowiska i nurty myślowe związane z ontologią, począwszy od jej najwcześniejszych, starożytnych korzeni.

II. Rozwinięcie

1. Ontologia - Historia pojęcia

Początki filozofii rozpoczęły się od zadawania pytań przez myślicieli starożytnych. W I wieku p.n.e. Andronikos z Rodos, podczas porządkowania pism Arystotelesa zauważył, iż w części z nich, poważne problemy filozoficzne traktowane są ogólniej niż w innych pismach. Oddzielił więc rozważania przyrodnicze (z gr. „Physika”) od rozważań o bycie, określając te drugie jako „Ta meta ta physika” czyli to, co następuje po naukach przyrodniczych. W tym sensie metafizyka stanowiła zamienne określenie ontologii, stanowiąc filozofię pierwszą, czyli ogólne rozważania o zasadach i właściwościach bytu.

Terminu ONTOLOGIA po raz pierwszy użył niemiecki filozof Goclenius w 1613 roku n.e. w tworzonym przez siebie leksykonie filozoficznym. Nie nadał on jednak miana osobnego hasła ontologii, używając jej jedynie jako grekojęzycznej glosy¹ do hasła abstrakcja. Dopiero później pojęcie to zostało wprowadzone do filozofii przez innego niemieckiego filozofa - Christiana Wolffa, uchodzącego za jednego z czołowych przedstawicieli wczesnego oświecenia. Bowiem w XVIII wieku podzielił on całą filozofię na główne działy, uznając ontologię za teoretyczną, ogólną naukę o bycie. Miał ona stanowić jedną z części metafizyki, która traktowała ponadto o bytach szczegółowych i składać się miała dodatkowo z nauki o świecie (kosmologia), nauki o duszy (psychologia) oraz nauki o Bogu (teologia).

Im bliżej czasów nowożytnych, tym większy rozziew powstawał pomiędzy metafizyką, a ontologią, które przestały być postrzegane jako określenia synonimiczne. Ciekawe rozróżnienie między tymi dwoma pojęciami zaproponował Roman Ingarden uznając metafizykę za część filozofii zajmującą się badaniem istoty rzeczywistości, całości tego co faktycznie istnieje, ontologię zaś za wiedzę o zawartości idei, naukę autonomiczną, która dokonuje analizy pojeć zawartości idei. „Ontologia ustala, co w ogóle może się realizować w sferze faktyczności, ale nie mówi o tym, co faktycznie zachodzi.”².

Obecnie przyjmuje się rozdział metafizyki od ontologii, uznając tą pierwszą za naukę o wszelkich bytach możliwych i wszelkich możliwych sposobach ich istnienia, tą drugą natomiast definiując jako naukę o realnie istniejącym bycie, badanym także przez nauki szczegółowe.

2. Spór o substancję świata – aspekt genetyczny

Pierwsze pytania, na które próbowano udzielać filozoficznych odpowiedzi pojawiły się już w starożytności. Co jest naturą rzeczywistości? Jak i z czego powstał świat? Na te pytania próbowali udzielić odpowiedzi jońscy filozofowie przyrody, min. Tales z Miletu, który za arché³ czyli prasubstancję uznał jeden element - wodę. Jest to stanowisko monizmu, wedle którego byt ma jednorodną naturę (w przypadku jońskich filozofów przyrody: naturę materialną, tj. monizm materialistyczny). Tales poza tym iż był monistą, był także materialistą, ponieważ cała rzeczywistość miała dla niego wymiar materialny. Istnieje jednak drugi rodzaj monizmu – spirytualizm, który zakłada, iż w świecie rzeczywistym istnieją jedynie substancje duchowe co jest równoznaczne z pozbawieniem świata materialnego substancjalności.

Jednakże już w starożytności pojawiły się dwa stanowiska odrzucające monizm – dualizm oraz pluralizm substancji świata. Dualizm zakładał, iż rzeczywistość złożona jest z dwóch rodzajów substancji: materialnej i duchowej, zaś za najpopularniejszego, starożytnego zwolennika możemy uznać Platona, który wprowadził w „obraz świata rozdarcie na świat bytu i niebytu, rzeczywistość inteligibilną oraz materialną. Ten pierwszy tworzą „rzeczy bez postaci”, które nie znają narodzin ani śmierci, ten drugi „rzeczy upostaciowione”, które nigdy nie są, lecz ciągle się zmieniają”⁴. Platoński dualizm stanowił odpowiedź nie tylko na monizm, lecz także na pluralizm, zakładający iż rzeczywistość składa się z różnorakich bytów, którego zwolennikiem był np. filozof starożytny Empedokles z Akragantu, uznajacy, iż arché świata jest czworakie, złożone z czterech żywiołów: ziemi, wody, ognia oraz powietrza.

3. Spór substancję świata – aspekt aktualny

W ontologii wyróżnić można także inne, wykluczające się stanowiska, których spór obecny jest już od starożytności. Aspekt aktualny sporu dotyczy materializmu, który zakłada pierwszeństwo materii we wszystkich możliwych aspektach oraz idealizmu, wedle którego rzeczywistość idealna stoi powyżej w hierarchii aniżeli materialna, będąc tym samym przyczyną rzeczywistości widzialnej – materialnej.

Zarówno jeśli chodzi o idealizm, jak i o materializm, wyróżnić możemy w nich stanowiska umiarkowane oraz skrajne. Umiarkowaną wersję materializmu można określić jako materializm genetyczny i przyjmuje on iż wszystkie zjawiska oraz procesy zachodzące w świecie są wyznaczane przez prawidłowości oraz własności jakim podlega materia. Pogląd ten można przypisać min. Heraklitowi czy epikurejczykom, którzy wprawdzie deklarowali stanowiska materialistyczne, ale nie odrzucali przy tym istnienia jakichś postaci rzeczywistości niematerialnej. Tym właśnie różni się materializm umiarkowany od swej postaci skrajnej, reprezentowanej min. przez atomistów, którzy wszystko co istniało, łącznie z własnościami przyrodniczymi i psychicznymi rzeczy sprowadzali do niezniszczalnego tworzywa materialnego.

Także jeśli chodzi o idealizm to wyróżnić można jego odmianę skrajną oraz umiarkowaną. Wersję skrajną można określić jako monizm spirytualistyczny, wedle którego wszystko co istnieje, (byt) ma charakter niematerialny, tzn. jest duchem, jego stanem lub atrybutem. Tak uważał min. filozof starożytny Parmenides, do którego należy słynna maksyma „Byt jest, a niebytu nie ma”. Idealizm w wersji umiarkowanej zakłada wprawdzie, iż wszystko co istnieje ma swoje źródło w bycie duchowym (niematerialnym), jednak nie wszystko co istnieje musi być duchowe. Podobnie twierdził Baruch Spinoza, filozof nowożytny, który uważał iż źródłem wszystkiego co istnieje jest Bóg – w tym także źrodłem i przyczyną materii, która mimo to istnieje równolegle w stosunku do ducha.

4. Spór o uniwersalia

Od zarania dziejów trwa wielki ontologiczny spór dotyczący statusu pojęć ogólnych oddajacych rozumienie rzeczy. Już w starożytności zauważyć można pojedynek pomiędzy Platonem, który za przedmiot poznania ogólnego, stałego i koniecznego uznawał idee, a Arystotelesem, który powołując się na Platońskie idee wskazywał, iż nie można utożsamiać sposobu poznania rozumowego ze sposobem bytowania.

Wydaje się jednak, że spór o uniwersalia najmocniej rozgorzał w średniowieczu. Wszystko za sprawą uczonego Boecjusza, który podczas tlumaczenia Isagogi Porfiriusza sformułował trzy klasyczne pytania dotyczące problemu uniwersaliów: „Czy rodzaje i gatunki istnieją w rzeczywistości, czy tylko w myśli? Jeśli istnieją w rzeczywistosci to czy są cielesne czy niecielesne? Jeśli są niecielesne, czy istnieją w rzeczach zmysłowych, czy oddzielnie?”⁵ W toku prowadzonych wtedy dyskusji nad problemem uniwersaliów (tzw. powszechników) stanowisko które zajął Boecjusz można okreslić jako stanowisko realistyczne, wedle którego powszechniki istnieją w rzeczach poznawanych zmysłowo, ale poznaje się je niezależnie od ciała. Stanowisko przeciwne w sporze zajął min. przez Roscelina z Compiègne, który wedle przekazów miał głosić poglądy nominalistyczne, wedle których powszechniki są jedynie słowami, a za realne należy przyjmować jedynie jednostkowe konkrety.

Zarówno jeśli chodzi o realizm, jak i o nomiznalizm to można wyróżnić skrajne oraz umiarkowane odmiany tych poglądów. Umiarkowany realizm można przypisać Arystotelesowi, zaś za zwolennika klasycznej, skrajnej odmiany realizmu pojęciowego uznaje się Platona. Skrajny nominalizm głosił wspomniany powyżej Roscelin z Compiègne, który nie tylko twierdził, że realne mogą być tylko jednostkowe konkrety, a powszechniki to słowa – miał także uznawać powszechniki jedynie za słowa pojęte jako dźwięki.

5. Zjawisko i istota rzeczy

Do bardzo ważnych pojęć ontologicznych należy także zagadnienie istoty oraz zjawiska. Istotę odnosi się do bytu i potocznie pojmuje się ją jako „to, czy rzecz jest; coś stałego i niezmiennego o różnym statusie bytowania”⁶. Zjawisko natomiast rozumiane jest jako fenomen dany w poznaniu zmysłowym. Pojęcia te związane są z dwoma opozycyjnymi stanowiskami filozoficznymi polemizującymi na temat prawdziwej esencji, istoty, treści rzeczywistości.

Słynny filozof brytyjski, George Berkeley uznał iż wszelkie dane poznawcze jakie do nas docierają, ograniczają się do naocznych przedstawień – wyobrażeń. Odrzucił także istnienie wszystkiego co nie posiada charakteru danych zmysłowych. Pogląd ten można okreśić jako fenomenalizm, ponieważ wedle niego bezpośrednio dostępne są jedynie fenomeny, i to właśnie je należy uznać za istotę rzeczywistości, ponieważ możliwość bezpośredniego poznania bytów 'samych w sobie' nie istnieje.

W opozycji do fenomenalizmu stanął esencjalizm, wedle którego pod powłoką tego co obserwowalne skrywa się prawdziwa istota – esencja rzeczywstości. Pogląd ten był głoszony min. przez Kartezjusza który za właściwy przedmiot poznania uznał tzw. natury proste, które nie zawierają w sobie żadnego fałszu i są 'same przez się', a do których dojść można za pomocą intelektu.

6. Stałość i zmienność

Stałość i zmienność bytu to jeden z głównych tematów rozważań w ontologii i stanowi fundament do dalszych rozważań o strukturze rzeczywistości. Już w starożytności trwał spór o to czy natura bytu jest zmienna (przypisywanie zmienności już od początku było czymś naturalnym w filozofii ze względu na doświadczanie różnorodności i powszechnego zróżnicowania bytów) czy stała, co wiązało się także z problemem zmiany i ruchu.

W filozofii klasycznej popularnym poglądem był tzw. wariabilizm. Według tego poglądu rzeczywistość jest zmienna, a co za tym idzie – bytowi należy przypisać cechę zmienności. Do najsłynniejszych filozofów głoszących ten pogląd należy zaliczyć Heraklita z Efezu, który w swej słynnej formule „Pantha Rei – wszystko płynie” wyraził najważniejszą, według niego, cechę bytu – jego ciągłe stawanie się oraz przemijanie. Wariabilizm ten można uznać za skrajny ponieważ zakłada iż w rzeczywistości nie ma nic stałego, co różni się nieco od wariabilizmu umiarkowanego, wedle którego świat jest zmienny, ale owa zmienność nie ma charakteru absolutnego.

W opozycji do stanowiska Heraklita bardzo szybko wyłonił się pogląd filozoficzny określany jako permanentyzm, za którego prekursora uznać można Parmenidesa z Elei. Ten starożytny filozof bardzo szybko zauważył iż zmienność bytu implikuje sprzeczność, ponieważ „istnieje tylko byt, a niebytu nie ma, więc niemożliwa jest jakakolwiek zmiana, gdyż musiałaby ona polegać na przejściu bytu w niebyt. Nie jest to możliwe logicznie […], a więc nie jest to możliwe faktycznie”⁷. Przyjmując stanowisko monizmu statycznego, można uznać permanentyzm Parmenidesa za skrajny, który różni się od wersji umiarkowanej tym, że odrzuca jakąkolwiek zmianę w ogóle.

III. Zakończenie [Wnioski]

Ontologia rozumiana jako nauka o bycie to najogólniejsza, główna i podstawowa dziedzina filozofii. Mimo wyraźnego rozdziału ontologii od metafizyki, jaki nastąpił w połowie XVIII wieku, metafizyczny spór o naturę i istotę bytu w ontologii trwa po dziś dzień. Można wyróżnić wiele stanowisk i kierunków myślowych, często wykluczających się, których głównym celem jest wyjaśnienie nie tylko natury bytu, lecz także jego struktury, a także natury całej rzeczywistości. Na powyższych kilku stronach z pewnością nie udało mi się nakreślić wszystkich stanowisk ontologicznych, których różnorodność i wielość nie jest możliwa do ujęcia na tak wąskim kawałku papieru. Mam jednak nadzieję, że w powyższej pracy udało mi się choć w ogólnym stopniu zarysować najważniejsze ze stanowisk dotyczących natury oraz istoty bytu w ontologii.

BIBLIOGRAFIA:

I. Literatura Przedmiotu

• Roman Ingarden – Spór o istnienie świata, Tom I, Nakład Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków 1961.

II. Literatura Podmiotu

• Wojciech Sady – Wstęp do Ontologii, Wydanie Internetowe, http://pl.scribd.com/doc/8220989/Wojciech-Sady-Wstp-Do-Ontologii.
• Janina Gajda-Krynicka – Filozofia Przedplatońska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
• Ks. Stanisław Ziemiański SJ – Teologia Naturalna - Filozoficzna Problematyka Boga, Kraków 1995.
• Janusz Mączka – Natura a jej rozumienie we współczesnej nauce, Wersja Internetowa: http://www.kul.pl/files/57/natura/maczka.pdf.

III. Słowniki i Encyklopedie

• Praca Zbiorowa, Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/pef/index.php?id=hasla_i&lang=pl, hasła:

1. Ontologia, http://www.ptta.pl/pef/pdf/o/ontologia.pdf.
2. Istota, http://www.ptta.pl/pef/pdf/i/Istota.pdf.
3. Nominalizm, http://www.ptta.pl/pef/pdf/n/nominalizm.pdf.
4. Materializm, http://www.ptta.pl/pef/pdf/m/materializm.pdf.
5. Dualizm, http://www.ptta.pl/pef/pdf/d/dualizm.pdf.

1Glosa – (z gr. γλώσσα, glóssa, dosł. "język") pierwotnie termin ten oznaczał przypis odnoszący się do poszczególnych słów lub fragmentów tekstu, wprowadzany przez kopistę dzieła lub czytelnika (na marginesach stron książki). Obecnie oznacza naukowy komentarz do orzeczenia sądowego zawierający jego analizę.

2R. Ingarden, Spór o istnienie świata [w:] http://skowronski.krzysztof.w.interii.pl/Filozofia%20Polska%202010%207.htm, data i czas dostępu: 03.12.2013, 13:15.

3Arché - Zasada, Prazasada (gr. ἀρχή etymologicznie oznacza zasadę, przyczynę, władzę) – W filozofii przedsokratejskiej termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów, zasadę oraz najbardziej zasadnicze tworzywo

4A. Maryniarczyk, Hasło: DUALIZM [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/pef/pdf/d/dualizm.pdf, data i czas dostępu: 07.12.2013, 15:21.

5R. Majeran, Hasło: NOMINALIZM [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/pef/pdf/n/nominalizm.pdf, data i czas dostępu: 09.12.2013, 19:11.

6B. Paź, Hasło: ISTOTA [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, wyd. Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Wydanie Internetowe: http://www.ptta.pl/pef/pdf/i/Istota.pdf, data i czas dostępu: 09.12.2013, 23:33.

7W. Sady, Wstęp do Ontologii, Wyd. Internetowe [na:] http://pl.scribd.com/doc/8220989/Wojciech-Sady- -Wstp-Do-Ontologii, data i czas dostępu: 03.01.2014, 11;29, s. 51